حمدانیان و فاطمیان، پیشگامان حکومتهای شیعی در جهان اسلام، هر دو در آخرین سالهای سده سوم هجری فرمانروایی خود را بنیان نهادند. آن یکی از جزیره در فراسوی میان رودان برخاست؛ از میان عرب تباران ترسا پیشین و تا دریای مدیترانه قلمرو خود را گستراند. راسخ دینانی که پیشینه زندگی شان بر پشت اسب گذشت، در مرزبانی از ثغور اسلام، شیعه باورانی که به دوستداری پیامبر و خاندانش بلند آوازه شدند. دوازده امامیانی آسان گیر و آسان گذر که از ستیز با دیگر آیین باوران پرهیز کردند. دلاور مردانی جنگاور که هیچگاه اندیشه برافکندن خلافت سنی را در سر نپروراندند؛ حمدانیان تغلبی تبار. دیگری اما علوی مردی بود. در دوردستهای باختر پدیدار شد. با پشتوانه بربرهای آفریقایی شمشیر برکشید و فرمانروایی سترگی بنیان نهاد. آباد سرزمینهایی را که گشود: از هند تا سیسیل، از شام تاصحرای افریقا؛ عرب و بربر، ترک و کرد، زنگی و رومی به سویش شتافتند. یهود و ترسا، سنی و شیعی، مسلمان و کافر به فرمانش درآمدند. سنی رهبران بغداد و قرطبه را به پیکار فراخواند. مسیح باوران مدیترانه ای را به سازش کشانید و چلیپا سرداران را رویاروی شد. مبلغانی را آموزش داد و به دور و نزدیکها رهسپارشان کرد تا آیین اسماعیلی را بپراکنند. اندیشه ورزانی پرورانید و ژرف اندیشه های رازورزانه ای پی نهاد. نهادها و آدابی را پی گذارد که فزون بر دو سده تاب آورد؛ خلافت فاطمی.